استفاده از کتابخانه‌های خصوصی یا شخصی اولین بار در یونان باستان مورد توجّه قرار گرفت. در دوران باستان هزینه نگهداری کتابخانه‌ها معمولاً به وسیله فردی ثروتمند تأمین می‌شد.

به گزارش گل رامیان، ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ ؛ نون سوگند به قلم و آنچه مى ‏نويسند (آیه 1  سوره قلم)

کتاب چیست ؟

مجموعه‌ای از صفحات نوشته‌شده ، مصور ، چاپ‌شده یا صفحات خالی (صفحه سفید و نانوشته)؛ ساخته‌شده از جوهر، کاغذ (ورق)، پوست حیوانات یا مواد دیگر (چسب ، نخ و…) است که معمولاً از یک طرف یا سمت به یکدیگر محکم شده یا متصل می‌گردند. هر برگه در کتاب ، ورق و هر سمت یا روی هر ورق ، صفحه نامیده می‌شود.

ردن کتاب به اصطلاح صحافی گفته می‌شود. کتاب در اندازه‌های گوناگون وجود دارد.

انواع کتاب از ابتدا تا کنون :

لوح‌های گِلی

از لوح‌های گِلی، در منطقه ی بین‌النهرین برای نوشتن استفاده می‌شد. استفاده از این روش در ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسید. اما با گذشت زمان، بابلی‌ها و آشوری‌ها نیز همین روش را به‌کار گرفتند. این لوح‌ها با استفاده از خاک رس و آب ساخته می‌شدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهای نوک‌تیز بر روی آنها نوشته می‌شد. نوشته‌های بیشتر این لوح‌ها، بیشتر مرتبط با امر بازرگانی، اداری و حکومتی بود . (دائرةالمعارف کتابداری)

پاپیروس

استفاده از کاغذ پاپیروس برای نوشتن از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در مصر رایج شد و تا قرن ششم میلادی نیز ادامه یافت. کاغذ پاپیروس، صفحه‌ای بود که از گیاه پاپیروس به‌صورت یک تومار با درازای چند متر و عرض ۳۰ سانتی‌متر ساخته می‌شد. این تومار، انعطاف‌پذیر بود و پس از پیچیده شدن به‌صورت یک استوانه به قطر ۵ تا ۶ سانتی‌متر درمی‌آمد. ابزار نوشتن بر روی پاپیروس، نی یا قلم‌نی آغشته به مرکب بود. اختراع پاپیروس یکی از تحولات بسیار مهم در تاریخ کتاب محسوب می‌شود. قدیمی‌ترین کتابی که به‌صورت تومار پیدا شده‌است، پاپیروس پریس نام دارد که مشتمل بر گفته‌های اخلاقی است. داستان سینوحه نیز یکی از معروف‌ترین کتاب‌هایی است که بر روی پاپیروس نگاشته شده‌است. پاپیروس اگرچه سبک و کم‌حجم بود، اما برخلاف لوح‌های گلی، شدیداً آسیب‌پذیر بود و به‌همین دلیل تاکنون هیچ مجموعه مهمی مربوط به مصر باستان، از زیر خاک بیرون نیامده‌است . (دائرةالمعارف کتابداری)

به‌جز مصر، پاپیروس در یونان و روم نیز به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گرفت. به نظر می‌رسد که واژه انگلیسی ( paper) به معنای کاغذ نیز از پاپیروس ریشه گرفته باشد.( مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران)

سایر انواع تومارها

به‌جز پاپیروس، چرم، پوست حیوانات و پارچه نیز برای نوشتن مورد استفاده قرار می‌گرفت. پوست، مرکب را از هردوطرف جذب می‌کرد و از پاپیروس بادوام‌تر و انعطاف‌پذیرتر بود.(دائرةالمعارف کتابداری)

کدکس

کدکس، شکل امروزی کتاب است؛ یعنی صفحات پوست، پاپیروس و غیره که تا خورده و از یک محل به یکدیگر دوخته شده باشند. پیدایش کدکس به قرن دوم میلادی بر می‌گردد که توسط مسیحیان برای نگارش متون مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این فرم از کتاب، به‌دلیل مزیت‌هایی که داشت، از قرن چهارم میلادی رواج پیدا کرد. ازجمله مزیت‌های آن می‌توان به قابلیت جستجوی بهتر، امکان بهتر برای انبار و نگهداری آن (در کتابخانه) و تولید سریع‌تر اشاره نمود. در این زمان در صومعه‌ها و کلیساها، اتاق‌هایی ایجاد شده بود که در آنها کار رونویسی از انجیل و دعاها صورت می‌گرفت و عملاً کتاب تولید می‌شد. همچنین با گذشت زمان، تولید کاغذ (که قبلاً در چین اختراع شده بود)، در ایران و پس از آن در اروپا رایج شد و به تبع آن، کتاب‌های کاغذی نیز ابداع شدند. (دائرةالمعارف کتابداری)

چاپ

تا قبل از اختراع ماشین چاپ، نسخه‌برداری از کتاب‌ها تنها از طریق رونویسی از کتاب‌ها امکان‌پذیر بود که تولید کتاب را بسیار کند و دشوار می‌کرد.( گودرزی می‌رانی، روزنامه جوان)و در صورت اشتباه‌هایی در نوشتن نویسنده مجبور به نوشتن دوباره آن برگ از کتاب می‌شد (در صورتی که در آغاز بر روی برگ کاغذ نوشته و سپس به صورت کتاب درمی‌آمد) اما در سال ۱۴۳۹، با اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ آلمانی، تحول بسیار بزرگی در صنعت نشر کتاب صورت گرفت. 

اولین کتابی که با استفاده از دستگاه گوتنبرگ چاپ شد، انجیل بود که به علت تعداد سطرهایش در هر صفحه، به انجیل ۴۲ سطری معروف شد.( مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران)این ماشین چاپ، ماشین فشار پیچی نام گرفت و سرعت چاپ آن، ۷۰ تا ۱۰۰ برگ در ساعت بود. (دانشنامه رشد)

امروزه با توسعه تکنولوژی‌های نوین، دیگر نیازی به صرف هزینه زیاد و چاپ کتاب جهت معرفی به خوانندگان آن نیست. با کمک سیستم‌های چاپ بنابر تقاضا یک نسخه چاپ شده نمونه در کتاب فروشی‌ها یا نسخه کتاب الکترونیکی آن در وب سایت‌های مخصوص فروش کتاب مانند آمازون به خوانندگان نشان داده می‌شود تا پس از سفارش آنها چاپ شده و به آدرس آنها ارسال گردد. بدین ترتیب دیگر نیازی به اتلاف حجم وسیعی از کاغذ نبوده، اشکالات موردی کتاب‌ها بدون صرف هزینه و در زمان کوتاه قابل اصلاح می‌باشد. در این روش به دلیل ارسال و نگهداری فایل الکترونیکی کتاب، توزیع کتاب در کتاب فروشی‌های سراسر جهان آسان، سریع و کم هزینه گردیده‌است. به تازگی امکان چاپ کتاب به زبان فارسی با این روش توسط شرکت آمازون آمریکا فراهم گردیده‌است.

در عین حال، به نظر می‌رسد که مکانیزم چاپ، پیش از گوتنبرگ در چین رایج بوده‌است. برخی از منابع اختراع چاپ یا حروفچینی متحرک را به پی‌شنگ، کیمیاگر چینی نسبت می‌دهند. اختراع وی، شامل حروف مستقل چاپی بود که بر روی سفال مرطوب حکاکی می‌شد و پس از پختن، دوام زیادی پیدا می‌کرد. (حجازی، آرش، ۱۳۸۶)

کتاب الکترونیکی

در سال‌های اخیر، استفاده از رایانه‌ها موجب آسانی چاپ کتاب و توسعه چاپ و نشر کتاب‌های چاپی شده‌است. در اواخر سده بیستم، تجهیزات ارتباطی مانند تلویزیون، رایانه واینترنت، مفهوم کتاب به‌عنوان مهم‌ترین منبع اطلاعاتی را به چالش کشیدند. از سوی دیگر با ذخیره‌شدن اطلاعات یک کتاب در نوارهای صوتی و سی‌دی، تعریف کتاب به‌عنوان «مجموعه‌ای از کاغذهای چاپ‌شده یا دستنویس» نیز به چالش کشیده شده‌است.

پیدایش کتاب‌های الکترونیکی به سال ۱۹۷۱ بازمی‌گردد. این کتاب‌های الکترونیکی، با به‌کارگیری لامپ پرتو کاتدی، تصاویری را بر روی پرده پدیدمی‌آورد که می‌توانست جایگزین چاپ و کاغذ شود. (دائرةالمعارف کتابداری) اما نخستین کتاب الکترونیکی دیجیتال، به نام Nuvomedia’s Rocket در سال۱۹۹۹ منتشر شد.

اخیراً تلاش‌هایی برای تبدیل کتاب‌های عادی به کتاب‌های الکترونیکی صورت گرفته‌است. این تلاش‌ها در جنبشی به نام پروژه گوتنبرگ در حال اجراست. همچنین برای آسان‌سازی کاربرد کتاب‌های الکترونیکی، تجهیزات دیجیتالی ویژه‌ای به نام کتابخوان الکترونیکی به بازار معرفی شده‌است. این تجهیزات در حقیقت، رایانه‌های کوچکی هستند که توانایی ذخیره‌سازی و بازیابی شمار زیادی کتاب الکترونیکی را دارند. (پایگاه اینترنتی encyclopedia.com)

برخی از ویژگی‌های کتاب‌های الکترونیکی که باعث شده‌است کاربرد آن‌ها گسترش یابد، عبارتند از:

آسانی انتقال در عین یکپارچگی مطالب

انسجام مطالب و تنوع کاربرد

تبادل بینابین مطالب با یکدیگر

پشتیبانی از امکانات چند رسانه‌ای

آسانی کار و اجرا

این مزایا باعث گردیده که فروش تعداد کتاب‌های الکترونیکی از کتاب‌های چاپ شده کاغذی توسط سایت آمازون به عنوان بزرگترین عرضه‌کننده کتاب در جهان پیشی بگیرد.( پایگاه اینترنتی encyclopedia.com)

کتاب شفاهی(کتاب صوتی)

یک کتاب‌گویا روی نوارکاست

کتاب شفاهی یا کتاب گویا یا کتاب صوتی سندی است که به صورت صوتی تهیه می‌شود و روی نوار کاست، سی‌دی و … ضبط می‌شود. این اسناد معمولاً کتابهایی هستند که قبلاً به طور مکتوب منتشر شده‌اند و اکنون توسط خود نویسنده، مترجم یا هنرپیشگان روخوانی می‌شوند. در حال حاضر سایتهای اینترنتی بسیاری نیز کتابهای صوتی یا گویا یا شفاهی ارایه می‌دهند که برخی بصورت رایگان هستند و برخی دیگر در ازای پرداخت پول قابل شنیدن می‌شوند.

مجموعه کتاب (کتابخانه) :

استفاده از کتابخانه‌های خصوصی یا شخصی اولین بار در یونان باستان مورد توجّه قرار گرفت. در دوران باستان هزینه نگهداری کتابخانه‌ها معمولاً به وسیله فردی ثروتمند تأمین می‌شد. این کتابخانه‌ها می‌توانست خصوصی یا عمومی باشند. تفاوت این کتابخانه‌ها با کتابخانه‌های عمومی امروزی در محل تأمین هزینه‌های آنها بود که در کتابخانه‌های باستان این هزینه معمولاً از یک منبع عمومی تأمین نمی‌شد. اینطور تخمین زده می‌شود که در شهر رم در قرن سوم میلادی در حدود ۳۰ کتابخانه عمومی وجود داشته‌است. بعدها در قرون وسطی صومعه‌ها و دانشگاه‌ها حتی دارای کتابخانه‌هایی بودن که امکان استفاده از کتاب برای مردم عادی را نیز فراهم می‌کرد. البته تمام مجموعه کتابخانه برای مردم قابل دسترسی نبوده و همچنین امکان بردن کتاب از کتابخانه وجود نداشته و برای جلوگیری از سرقت کتاب‌ها، کتاب‌ها معمولاً با زنجیر به میز بسته شده بودند.

آغاز استفاده از کتابخانه‌های امروزی به حدود قرن پانزدهم میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که برخی شروع به اهدای کتاب به شهرها کردند. گسترش کتابخانه‌های عمومی در ایالات متحده به اواخر قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد و تا حدود زیادی متأثر از اهدا کتاب‌هایی است که به وسیله اندرو کارنگی (Andrew Carnegie) صورت گرفت. استفاده از کتابخانه تا حدودی گروه اجتماعی افراد را نیز منعکس می‌کرد چراکه در حالی که قشر ضعیف یا متوسط جامعه باید بیشتر کتاب‌های خود را در کتابخانه‌ها پیدا

می‌کردند افراد ثروتمند دارای کتابخانه‌های شخصی بودند.

ظهور کتاب‌های جلد کاغذی در قرن بیستم راه را برای استفاده عموم از کتاب باز کرد. این نوع کتاب‌ها خرید کتاب را برای بسیاری از افراد جامعه ممکن کردند. کتاب‌های جلد کاغذی معمولاً شامل مطالبی می‌شدند که قبلاً در مجله‌ها به چاپ می‌رسید. در نتیجه با استفاده عموم از کتاب، داشتن کتابخانه‌های خصوصی دیگر به عنوان نمادی از قشرها ثروتمند به کار نمی‌رفت.

در حال حاضر دو نهاد به طور تخصصی در ایران به امر کتابداری و امانت کتاب مشغول هستند :

1-   نهاد کتابخانه های عمومی کشور                   (دارای کتابخانه عمومی)

2-   کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان     (دارای کتابخانه تخصصی کودک و نوجوان)

اندازه های رایج کتاب :

کتاب معمولاً در اندازه‌های مختلفی چاپ می‌شود و بستگی به حجم کتاب دارد و بیشتر یک امر سلیقه‌ای می‌باشد ، عموم کتابها در اندازه‌های زیر چاپ می‌شوند (ابعاد به سانتی‌متر هستند)  :

قطع جیبی ۱۵x۱۱

قطع پالتویی ۲۱x۱۲

قطع رقعی ۲۱x۱۴

قطع خشتی (مربعی) ۲۱x۲۱

قطع بیاضی ۲۲x۲۹ (در این قطع عرض کتاب بیشتر است)

قطع وزیری ۲۴*۱۷

قطع بیاضی بزرگ ۲۴x۳۴

قطع رحلی کوچک ۲۹x۲۲

قطع رحلی بزرگ ۳۴x۲۴

قطع سلطانی ۴۹x۳۴

البته بیشتر کتابها در اندازه وزیری چاپ می‌شوند.

نامگذاری روز کتاب و کتاب خوانی :

در سال 1372 شمسی 24  آبان به عنوان روز کتاب و کتاب‌خوانی تعیین شد. این روز، یکی از روزهای هفته کتاب نیز هست. نخستین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران در روزهای 4 تا 10 دی ماه سال 1372 با پیام رهبر فرزانه انقلاب اسلامی برگزار شد.

در هفته کتاب، در مدارس، مساجد، دانشگاه‌ها، و استان‌های کشور نمایشگاه‌ها و جشن‌های کتاب و سخنرانی در موضوع چاپ و نشرِ کتاب برگزار می‌شود, امسال هفته کتاب و کتابخوانی از 24 تا 30 آبان ماه می باشد .

ادادمه دارد ...

نویسنده : مجتبی لشکربلوکی –  پژوهشگر و مربی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

انتهای پیام/

نوشتن دیدگاه